Een complottheorie is een theorie die beweert dat een bepaalde gebeurtenis of toestand het gevolg is van een complot of samenzwering van een geheimzinnige persoon of groep mensen, die daar kwade bedoelingen mee heeft en probeert in de schaduw te blijven. Ik noem het geloof in zulke theorieën complottisme. Het is van alle tijden. Zo werd in de Middeleeuwen een pestepidemie door veel mensen toegeschreven aan de boosaardige opzet van een bepaalde minderheid, met name de Joden. Maar ook kunnen minderheden complottheorieën verspreiden om daarmee argwaan te zaaien ten aanzien van de heersende machten: de overheid, maar ook een onzichtbare elite (de deep state in Amerika), of de media (denk aan het sleutelwoord fake news, ‘nepnieuws’), of ‘de’ wetenschap. Theoretisch zou een complottheorie correct kunnen blijken te zijn, maar in de praktijk blijkt het complottisme terug te gaan op morbide fantasie. Het wijkt dan ook altijd af van de heersende opinie onder historici en andere wetenschappers. Dit verschijnsel wordt gelegitimeerd door een beroep op ‘eigen’ bronnen: obscure ‘wetenschappers’ en tijdschriften, websites die de ‘gewone’ mensen niet kennen, ‘denkers’ die geacht worden ver uit te steken boven gangbare autoriteiten en wetenschappers. Daardoor kan het complottisme ook nauwelijks weerlegd worden: mensen geloven wat zij willengeloven en laten zich hun favoriete ‘bronnen’ niet afpakken.

Bekende complottheorieën uit het recente verleden zijn: de moorden op Kennedy, Olof Palme, Marilyn Monroe, John Lennon enzovoort, het ‘geënsceneerde’ ongeluk van prinses Diana, de ‘geënsceneerde’ maanlanding, de ‘mannen in witte pakken’ bij de Bijlmerramp, de moord op Pim Fortuyn, de aanslagen op Nine Eleven, de UFO’s. Ook kan het gaan om vermeende geheimhouding door de kerk (bijv. over de ‘werkelijke’ Jezus of de ‘oorspronkelijke’ bijbeltekst), of de multinationals (bijv. Philips en Shell: hun ‘geheimhouding over gratis energie’), of de overheden (die ons ‘sprookjes’ vertellen over het klimaat). Andere complottheorieën hebben betrekking op vermeende geheime organisaties zoals de Illuminati, de Wijzen van Sion, of verborgen praktijken van bestaande organisaties, zoals de Bilderbergconferentie, de joodse bankiers, enzovoort.

Net als bij de pest in de Middeleeuwen wordt het complottisme steevast bevorderd door pandemieën. Dat gebeurde ook weer bij de opkomst van aids (een ziekte die zogenaamd ontwikkeld werd om Afro-Amerikanen en/of homo’s uit te roeien), en nu gebeurt het met corona.

Complottisme is bijna nooit gebaseerd op ‘feiten’ (of op sterker bewijs dan het officiële ‘bewijs’). Toch gelooft ongeveer tien procent van de Nederlanders, vooral aanhangers van (extreem-)rechtse partijen (FvD, PVV, maar ook SGP), dat achter het coronavirus complotten schuilgaan. Tien procent die tegen vaccinatie is, lijkt niet veel, maar bij een pandemie moeten juist zoveel mogelijk mensen zich laten inenten om groepsbescherming te krijgen. Bovendien zijn dit ook de mensen die tegen allerlei ándere anti-corona-maatregelen zijn, en daarmee een gevaar vormen voor de volksgezondheid. Als mensen willen geloven dat de Amerikanen niet echt op de maan geland zijn, of dat Kennedy door de deep state vermoord is, levert dat voor de bevolking geen schade op. Maar als tien of twintig procent van de Nederlanders zich tegen de corona-maatregelen verzet, kan dat heel véél schade opleveren.

Daarbij moeten we wel onderscheid maken tussen de ‘gewone’ corona-dwarsliggers (zoals de Stichting ‘Viruswaarheid’ en Maurice de Hond), die vast geloven dat de overheid níét de juiste maatregelen neemt, én de complottisten, die achter de corona-verbreiders en/of corona-bestrijders een complot van boosaardige lieden vermoeden. Bijvoorbeeld: Bill Gates heeft een vaccin tegen het coronavirus ontwikkeld met een microchip erin om ons afhankelijk van de machten te maken. Onze ‘wetenschappers’ zijn niet bekwaam óf hebben valse bedoelingen. Een kleine elite probeert de macht te verwerven door ons doodsbang te maken. 

Critici van de overheid kunnen enorme bezwaren tegen de maatregelen van de overheid hebben en de idiootste dingen over het virus verkondigen, maar dat maakt ze nog niet tot complotdenkers. Maar de grens is wel vaag: waar eindigt de (al of niet gerechtvaardigde kritiek) en waar begint het complottisme? De stelling ‘de overheid luistert naar de verkeerde raadgevers’ is geen complottisme, maar bijvoorbeeld de stelling ‘de overheid heeft allang een vaccin, maar ze wil het (nog) niet toepassen’ is dat wel. ‘De regering is stom’ is geen complottisme, maar de stelling ‘de regering heeft een verborgen agenda’ is dat wel. Het eerstgenoemde gaat echter wel heel gemakkelijk over in complottisme. En dit gaat altijd gepaard met argwaan jegens ‘de’ wetenschap en jegens de gangbare politiek, en tevens met een ongebreidelde fantasie, waarin websites en social media in snel tempo elkaars fantasieën kopiëren.

Het populisme is bij uitstek een manier van politiek denken waarin een tegenstelling wordt gecreëerd tussen het ‘gewone volk’ (wij allemaal) en de ‘(politieke en/of wetenschappelijke) elite’, en wel zodanig dat de ‘populistische leider’ (Trump, Bolsonaro, Wilders, Baudet) de kant van het ‘gewone volk’ kiest tegenover deze ‘elite’. Het populisme en het complottisme zijn broertje en zusje. Zoals de Britse politicoloog David Runciman schreef: ‘De basisidee achter het populisme is dat de democratie van het volk is gestolen door de elites. Om haar terug te krijgen moeten de elites uit hun schuilplaatsen worden verdreven, waar ze hun ware bedoelingen verstoppen achter de schijn van democratie.’ In deze strijd tegen een verdorven elite zijn alle middelen geoorloofd. 

(Extreem-)rechtse christenen zijn extra gevoelig voor een dergelijk populisme en complottisme als gevolg van hun aangeboren argwaan tegenover de ‘ongelovige’ autoriteiten, waar vaak nog eens allerlei fantasieën over de ‘eindtijd’ bij kunnen komen: de Antichrist komt eraan en schuilt vandaag nog ergens in die deep state. En dat terwijl je natuurlijk ook precies het omgekeerde kunt redeneren: de Antichrist zal bij uitstek een populist en complottist zijn, die de massa achter zich aan sleept met zijn bizarre theorieën en aantijgingen. Het is voor christenen vandaag de dag geen gemakkelijke tijd om het hoofd koel te houden…